همه ما برایمان پیش آمده که چیزی را فراموش میکنیم؛ از همراه داشتن وسایل گرفته تا آدرس و نام اشخاص که در همه رده های سنی میتواند اتفاق بیوفتد. اما فراموشی تنها یکی از اختلالاتی است که میتواند برای حافظه و مغز ما ایجاد شود. اختلالات دیگری مانند دمانس عروق مغزی، زوال عقل همراه با اجسام لوئی، فراموشی پیشانی گیجگاهی و دمانس ترکیبی وجود دارند که میتوانند علل بروز متفاوتی داشته باشند:
- سن
- عوارض دارو
- ژنتیک و سابقه خانوادگی
- عفونت مزمن
- کمبود برخی ویتامینها
- تومور مغزی
- اختلال عروق مغزی
- تروما (تصادف، ضربه، حادثه)
این اختلالات حافظه میتوانند فرد را در تواناییهای شناختی، رفتار اجتماعی، تصمیم گیری و اولویت بندی، تحلیل و حل مسئله ناتوان یا دچار اخلال میکند. این نکته هم توجه داشته باشید که همه این بیماریها با سرعت یکسان پیشرفت نمیکنند؛ برخی به تدریج و طی چند سال و برخی دیگر به طور ناگهانی بروز میکنند.
در این مقاله با برخی از آنها و علائمشان آشنا میشویم تا در صورت مشاهده به پزشک نورولوژیست مراجعه کنید.
زوال عقل
دمانس یا زوال عقل به مجموعه علائم و اختلالات مغزی گفته میشود که در آن حافظه، تفکر و استدلال و ارتباطات اجتماعی فرد مختل میشود. در ابتدا زوال عقل را بخشی از روند کهنسالی میدانستند اما اکنون متوجه شدند که زوال عقل تخریب ادامهدار سلولهای مغزی است و آن را یک بیماری میشمارند.
آلزایمر شایعترین نوع زوال عقلی پیشرونده میباشد؛ دیگر موارد زوال عقلی شامل دمانس عروقی، دمانس پیشانی گیجگاهی، دمانس با اجسام لویی و دمانس ترکیبی میباشد.
1) بیماری آلزایمر (AD)
شایعترین نوع اختلال حافظه آلزایمر میباشد که در آن سلولهای بخش خاکستری مغز نابود میشوند و فرد در به یاد آوردن اطلاعات ناتوان میشود. با گذر زمان تخریب سلولها به تدریج بیشتر میشود و درنتیجه فرد فراموشیاش به تدریج پیشرفت میکند. این بیماری معمولا در افراد مسن 65 سال به بالا دیده میشود و حدود 8 تا 10 سال طول میکشد تا به اوج خود برسد. این بیماری در افراد با سنین پایینتر هم دیده میشود که از علل بروز این بیماری علاوه بر سن میتوان به ژنتیک و سابقه خانوادگی، دیابت، فشار خون، رژیم غذایی و سبک زندگی نامناسب اشاره کرد.
همانطور که گفته شد آلزایمر یک بیماری پیشرونده است؛ ابتدا علائم بسیار خفیفی دارد و مشکلات جدی را برای فرد ایجاد نمیکند. ممکن است اعضای خانواده و دوستان متوجه آن نشوند. مرحله بعدی این بیماری علائم پیشرفت چشمگیرتری میکنند و تغییرات زیادی در رفتار فرد دیده میشود. فراموش کردن نام اشخاص، گم کردن آدرس (حتی پیدا نکردن مسیر حمام و دستشویی)، فراموش کردن افرادی که به تازگی با آنها آشنا شده، پرسیدن مکرر یک سوال و عدم تمرکز از علائم این دوره میباشد. در مرحله بعدی پیشرفت بیماری، تغییرات خلق و خو و رفتاری دیده میشود. گوشهگیری و انزوا، عصبی و ناراحت شدن، بیقراری، شک و بد گمانی به اطرافیان، از دست دادن خاطرات شخصی و ناتوانی در انجام کارهای خود به صورت مستقل، کاهش تکلم، کندی حرکات از مشخصههای حاد آلزایمر میباشد.
2) دمانس عروقی
بعد از آلزایمر، دمانس عروقی شایعترین نوع زوال عقلی پیشرونده میباشد که تخریب بافت مغز به دلیل کاهش خونرسانی مغزی ایجاد میشود. این کاهش خونرسانی میتواند موقتی و یا به دلیل ایجاد لخته خونی کاملا متوقف شود که میتواند منجر به سکته مغزی شود. دمانس عروقی میتواند در اثر انفارکتوسهای مکرر مغز ایجاد شود (به دلیل عدم خونرسانی بخشی از بافت میمیرد و کارایی خود را از دست میدهد) که البته همیشه هم رفتار و تفکر فرد را تحت تاثیر قرار نمیدهند، بلکه به این بستگی دارد که سکته مغزی در کدام بخش از مغز اتفاق افتاده است.
تحقیقات به خوبی نشان داده که ارتباط مستقیمی میان بیماری قلبی عروقی و دمانس عروقی وجود دارد. احتمال بروز دمانس عروقی در افراد با کلسترول بالا، دیابت، فشار خون بالا، سابقه جراحی قلب و … نسبت به دیگر افراد بیشتر است.
علائم دمانس عروقی میتواند به تدریج و یا درست بعد از سکته مغزی و یا جراحیهای سنگین بروز کند. علائم دمانس عروقی شامل:
عدم تمرکز
عدم توانایی استدلال و حل مسئله
اختلال در حفظ تعادل
فراموشی و کاهش حافظه
بیتفاوتی، افسردگی و تغییر حالات روحی
تکرر ادرار، ناتوانی در کنترل ادرار
3) دمانس پیشانی گیجگاهی
همانطور که از اسم آن پیداست، در دمانس پیشانی گیجگاهی (FTD) سلولهای عصبی در ناحیه پیشانی و گیجگاهی تخریب میشوند و باعث کوچک (آتروفی) این دو قسمت مغز میشوند. هنوز علت دقیق این رخداد مشخص نیست اما محققان ژنتیک را عامل اصلی آن میدانند.
این بیماری اغلب با بیماریهای روانی یا آلزایمر اشتباه گرفته میشود در صورتی که تفاوتهای میان آنها وجود دارد. دمانس پیشانی گیجگاهی عموما در سنین پایینتری (40 تا 60) نسبت به آلزایمر (بالای 65 سال) اتفاق میافتد. در دمانس پیشانی گیجگاهی بسته به این که کدام قسمت مغز تحت تاثیر قرار گرفته شخصیت، رفتار و زبان فرد را درگیر میکند در حالی که آلزایمر بیشتر با حافظه در ارتباط است. این بدان معنا نیست که دمانس پیشانی گیجگاهی روی حافظه و فراموشی تاثیری ندارد بلکه به نسبت آلزایمر روی بخش حافظه تاثیر کمتری دارد.
در ابتدا شروع این بیماری علائم رفتاری و گفتاری به صورت جداگانه بروز میکنند؛ اما با پیشرفت بیشتر بیماری، علائم نیز به تدریج بیشتر میشود به طوری که علائم رفتاری و گفتاری باهم دیده میشود.
همانطور که گفته شد یکی از علائم آن بر زبان و تکلم فرد است؛ در این افراد در صورتی که روی تکلم آنها تاثیر بگذارد، یا در صحبت کردن دچار مشکل میشوند و یا کلمات و جملات بیمعنایی استفاده میکنند.
علائم رفتاری این بیماری کاملا واضح است. فرد پس از مدتی نسبت به ظاهر و بهداشت شخصی بیتوجه میشود، تمرکز ندارد و به سرعت حواسش پرت میشود و حرکات تکرار شونده دارند. این افراد ممکن است که بر رفتار خود کنترلی نداشته باشند رفتارهایی مانند پرخاشگری، برونگرایی، درونگرایی و گوشهگیری از خود بروز دهند. تغییر چشمگیر در عادت غذایی (پرخوری بیش از حد)، اشکال در شروع یا پایان دادن کاری، کاهش درک متقابل و اقدامات اطرافیان از دیگر علائم دمانس پیشانی گیجگاهی هستند.
4) دمانس با اجسام لویی (Lewy Bodies)
نوع دیگری از زوال عقلی پیشرونده، دمانس با اجسام لویی میباشد که در آن پروتئینهایی به نام لویی بادی در قسماهای از مغز را که مسئول تفکر و استدلال، حافظه و حرکت هستند رسوب میکنند و آن بخش را تخریب میکنند. دمانس لویی بادی میان بیماران زوال عقلی شیوع بالایی دارد. نکته قابل توجهی که وجود دارد آن است که این پروتئین در مغز افراد مبتلا به پارکینسون و آلزایمر هم دیده میشود؛ هرچند که ارتباطی میان این سه بیماری وجود ندارد. این پروتئینها عامل اصلی بروز این بیماری هستند که با پیشرفت بیماری توانایی ذهنی بیمار کاهش میابد، توهم بینایی ایجاد میشود و علائمی مشابه پارکینسون مانند سفت شدن عضلات، رعشه عضلات و کند شدن حرکات بروز میکند.
یکی از اولین علائمی که در دمانس لویی بادی دیده میشود توهم بینایی است که در آن فرد اشخاص یا اشیایی که وجود ندارد را میبیند. علائم دیگر مانند عدم تمرکز، کاهش توانایی تفکر و حل مسئله، گیجی، کاهش حافظه (که البته به اندازه آلزایمر تاثیر نمیگذارد)، مشکلات خواب و خواب آلودگی، افسردگی و تغییر سطح توجه و هوشیاری در این افراد میتواند بروز کند.